Wednesday 28 January 2009

Φιλοσοφία ή Λογοτεχνία - μιά άποψη


Πιστεύω πως υπάρχει κάποια έλλειψη κατανόησης των δύο συγκεκριμένων εννοιών, της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας. Η κατάσταση αυτή αισθάνομαι πως ενεργεί σαν ανασταλτικός παράγοντας στην αποσαφήνιση των κοινών σημείων τους αλλά και διογκώνει την οποιαδήποτε διαφορά τους. Συνάμα δημιουργεί ερεθίσματα στη σκέψη καθώς και ευκαιρίες να γίνει κάποια σύγκριση ή τέλος να μεταδοθούν κάποιες ιδέες.

Στο πόνημα αυτό προσπαθώ να φέρω στην επιφάνεια μερικές ιδέες καταθέτοντας μια συγκριτική άποψη, κάτω από το βλέμμα του συγγραφέα με όση περισσότερη αμεροληψία μπορώ να καταφέρω.
Πρέπει να ομολογήσω πως για να κάνω αυτή τη σύγκριση πραγματικότητα, χρησιμοποιώ τη φιλοσοφία, που είναι το μόνο μέσο το οποίο κατέχει τα απαραίτητα συστατικά για να δώσει μια συνέχεια και ανάλυση στα φαινόμενα. Μπορούσα βέβαια να κάνω χρήση της λογοτεχνίας και χρησιμοποιώντας αλληγορικά μέσα να φτάσω στο ίδιο αποτέλεσμα, όμως η προσπάθεια ίσως να μην ήταν τόσο αποδοτική εφόσον υπάρχει πιθανότητα να μη γινόταν αντιληπτή.


Το βάθος στο οποίο κανείς μπορεί να διεισδύσει στις διαφορές, ομοιότητες και παρεκτροπές των δύο εννοιών συμβαδίζει, πάντοτε θα έλεγα, σύμφωνα με τις διανοητικές ικανότητες του αναλυτή πρωτίστως αλλά και του αναγνώστη.

Στ' αριθμητικά σημεία που ακολουθούν προσπάθησα να τοποθετήσω παραπλήσιες έννοιες σε αντίστοιχους αριθμούς κατά τέτοιο τρόπο ώστε ο αναγνώστης να έχει τη δυνατότητα να κάνει κάποια σύγκριση.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
Είναι η λογική προσπάθεια ανακάλυψης της φύσης, της αλήθειας και των φαινομένων αλλά και η μέθοδος που επιτρέπει και αναζητεί εξηγήσεις σε λογικά ερωτήματα που υπέπεσαν στην αντίληψη του φιλοσόφου. Σκοπός η αναδίφηση, η έρευνα και επεξήγηση. Ξεκινά από κάπου και καταλήγει κάπου.

ΓΕΝΙΚΑ -


  1. Δεν ενδιαφέρεται για επικοινωνία, μετάδοση, καλαισθησία κλπ. διότι αυτά που ισχυρίζεται στέκουν δίχως να τα μεταδόσει ή να τα εξηγήσει κανείς. Βασίζεται, όμως, κυρίως στην έρευνα κι επεξήγηση.
  2. Έχει κάποιο συγκεκριμένο σκοπό και κατάληξη.
  3. Ενδιαφέρεται μόνο στο τι θα πει, όχι στο πώς θα το πει.
  4. Η λογική (περιορισμένης εμβέλειας εφόσον βασίζεται στην ευρύτητα της ευφυΐας του φιλοσόφου).
  5. Η πραγματεία (ανάλογα με τις εμπειρίες και τις γνώσεις του φιλοσόφου).
  6. Η αντίληψη και διορατικότητα. Είναι η τέχνη του λόγου και η μέθοδος που επιτρέπει την καταγραφή γεγονότων, εμπειριών, συναισθημάτων, φαντασιών κλπ. Σκοπός είναι η μετάδοση. Τα συμβάντα αυτά είναι απαραίτητο να έχουν πέσει στην αντίληψη ή φαντασία του συγγραφέα και μεταδίδονται συνήθως με το γραπτό λόγο.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Σημειώστε πως οι αριθμοί μπροστά από τις προτάσεις πιο κάτω αντιστοιχούν με τους αριθμούς στη 'Φιλοσοφία' πιο πάνω.

ΓΕΝΙΚΑ -
  1. Βασίζεται στην επικοινωνία και μετάδοση με καλαισθησία. Δίχως τη μετάδοση πληροφοριών δεν υπάρχει ως οντότητα.
  2. Δεν είναι αναγκαίο πάντοτε να υπάρχει συγκεκριμένος σκοπός και κατάληξη.
  3. Ενδιαφέρεται περισσότερο στο πώς θα πει κάτι και όχι με τόση έμφαση στο τι θα πει.
  4. Αν είναι βασισμένη στη λογική, χάνει από την αξία και το ενδιαφέρον της. Είναι πάντοτε ανάλογη με τη λογοτεχνική ικανότητα του συγγραφέα.
  5. Δεν καταπιάνεται πάντοτε με πραγματεία αν δεν είναι αυτό που επιθυμεί ο συγ-γραφέας και μπορεί να σταθεί δίχως αυτή.
  6. Ένα από τα κύρια συστατικά της είναι η φαντασία.


Το να ισχυρίζεται κανείς ότι η ποίηση και συνεπώς η λογοτεχνία δεν έχει μεγάλη αξία μια και δε βασίζεται στη λογική, ενώ η φιλοσοφία εκπληρώνει όλες μας τις ορέξεις για αξιόλεκτη εξήγηση των όσων συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας τριγύρω, είναι σαν να λέμε πως υπάρχουν μόνον αυτά που βλέπουμε, ακούμε, μυρίζουμε ή μας αγγίζουν. Όσα δηλαδή τυχαίνει να συλλάβουν οι αισθήσεις μας.


Οπωσδήποτε κατά μερικούς αυτό ίσως είναι το παν. Αλλά και αυτοί ακόμη που βλέπουν το θέμα κατ' αυτό τον τρόπο, σίγουρα πιστεύουν πως μέχρι να δοθεί κάποια επεξήγηση για κάποιο φαινόμενο, δεν το γνωρίζουμε. Κι επειδή ξέρουμε πως δεν έχουμε επεξηγήσει όλα τα φαινόμενα, υποθέτουμε με μεγάλη σιγουριά, πως υπάρχουν πολλά που δεν τ' ανακαλύψαμε, δεν τα καταλάβαμε ακόμα.
Άραγε όμως, ποιά είναι η λογική εδώ; Εφόσον υπάρχει κάτι άρα το γνωρίζουμε, ή μήπως εφόσον γνωρίζουμε κάτι άρα υπάρχει; Μήπως υπάρχει κάτι έστω και αν δεν μπορούμε να το επεξηγήσουμε, ή εφόσον δεν μπορούμε να του δώσουμε κάποιο προσδιορισμό τότε αδυνατούμε να το θεωρήσουμε ως υπαρκτό;


Ίσως, πάλι, να ισχυριστούμε πως όσο οι γνώσεις μας παραμένουν περιορισμένες η λογοτεχνία λαμβάνει αξία διότι δεν ενδιαφέρεται να φτάσει σε κάποιο αποτέλεσμα, και αναγνωρίζει την ανικανότητά μας να τα καταλάβουμε και να τα επεξηγήσουμε όλα. Από την άλλη πλευρά, μήπως θ' αρχίζει η αξία της λογοτεχνίας να επαυξάνεται εφόσον μάθουμε τα πάντα κι επομένως θ' αναζητάμε κάποιο ενδιαφέρον στη χρήση της γλώσσας;


Πολλά τα ερωτήματα. Πρέπει, όμως, να είναι σχετικά εύκολο για κάποιον να αποδείξει πως υπάρχουν και ουσίες, υποστάσεις, ενέργειες και γεγονότα τα οποία δεν μπορούμε να συλλάβουμε σαν όντα με περιορισμένες ικανότητες αντίληψης. Επίσης, σαν λογικά όντα που έχουν την ικανότητα του φιλοσοφείν δεν μπορούμε να ισχυριζόμαστε πως γνωρίζουμε τα πάντα. Πρώτα γιατί δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε τον όρο 'τα πάντα'. Δηλαδή πώς είναι δυνατόν να προσδιορίσουμε τη φράση ‘τα πάντα’ όταν αυτή εννοεί όλα τα υπάρχοντα τα οποία δεν γνωρίζουμε. Ποια είναι όλα τα υπάρχοντα; Κι εφόσον δε γνωρίζουμε τα πάντα, πώς μπορούμε να επεξηγήσουμε οτιδήποτε με μεγάλο βαθμό και σιγουριά επιτυχίας. Άρα αποφασίζουμε κι ενεργούμε ανάλογα μ’ αυτά που γνωρίζουμε, όχι μ’ αυτά που υπάρχουν.

Βέβαια εφόσον υπάρχει φιλοσοφία έχουμε το δικαίωμα να ρωτάμε, να ερευνούμε, ν' ανακαλύπτουμε και να επεξηγούμε. Και να επεξηγούμε πάντοτε σύμφωνα με τις γνώσεις, τις διανοητικές μας ικανότητες αλλά και το περιβάλλον που μας επηρρεάζει και μας δημιουργεί τάσεις μεροληψίας. Διότι ανάλογα με τις εμπειρίες της ζωής, ανάλογα με τα συμφέροντά μας, ανάλογα με τον τόπο γεννήσεώς μας και τη μόρφωση που λάβαμε έχουμε και τις ανάλογες τάσεις, ικανότητες, εμπειρίες. Δίχως εμπειρίες, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι πως λάβαμε σωστές αποφάσεις, αλλά και με τις εμπειρίες κλείνουμε προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση.

Η λογοτεχνία ποτέ δε ρωτά τι γνωρίζει κανείς. Ούτε είναι απαραίτητο να δώσει απαντήσεις. Η λογοτεχνία απλώς φέρνει τα γεγονότα στο προσκήνιο των αισθήσεών μας, αποκλειστικά για να τα διαισθανθούμε, εφόσον εμείς μπορούμε να τα αισθανθούμε και να τα δεχτούμε με τις αισθήσεις που διαθέτουμε. Δημιουργεί βέβαια, πολλές φορές, περισσότερες ερωτήσεις θα έλεγε κάποιος. Όχι για να τις εξηγήσουμε λογικά, όχι για ν' ανακαλύψουμε άμεσα την πραγματικότητα όπως μέσω της φιλοσοφίας, αλλά για να μας κάνει να αισθανθούμε γαλήνη και χαρά ή πόνο και αηδία, όπως ακριβώς θέλει να μας καθοδηγήσει ο συγγραφέας.

Διότι για να μας αναγκάσει ο συγγραφέας να αισθανθούμε ισχυρά αυτά τα αισθήματα που ο ίδιος αισθάνεται, μας τα παρουσιάζει με τέτοιο τρόπο που προξενεί το έντονο ερέθισμα αυτών ειδικά των συναισθημάτων μας. Συναισθημάτων πολλές φορές τελείως διαφορετικών από αυτά που προξενεί η έκβαση της λογικής. Της δικής μας λογικής...
Θα λέγαμε, λοιπόν, πως ο φιλόσοφος επεξηγεί γεγονότα ανάλογα με τις φιλοσοφικές του ικανότητες και τις γνώσεις του, όπως και προείπα. Έτσι βρίσκει ευχαρίστηση στο να καταλήγει κάπου χρησιμοποιώντας τη λογική του. Τον ενδιαφέρει πολύ το πώς κατέληξε σ' αυτή τη λύση, αλλά δε θέλει πάντοτε να παραδεχτεί πως τα επειχηρήματα που χρησιμοποιεί δεν είναι ακράδαντα, και σχεδόν ποτέ απόλυτα. Χρησιμοποιεί τη δική του λογική που δεν είναι κατ’ ανάγκη η σωστή λογική. Κάποτε με περιορισμένες ικανότητες και συνεπώς με περισσότερες πιθανότες ν' αποτύχει παρά να πετύχει. Αν δεν βλέπουμε, δηλαδή, πώς μπορούμε να περιγράψουμε ένα τοπίο όσο όμορφο, κι αν είναι, όσο κι αν διαισθανόμαστε την ύπαρξή του.

Ο λογοτέχνης από την πλευρά του και ανάλογα με τις δικές του γνώσεις, ανάλογα με τα αισθήματα που διαθέτει και τις ικανότητες να τ' αποδόσει, θα προσπαθήσει να κάνει τη δική του φιλοσοφία, όχι για να καταλήξει κάπου, αλλά για να μεταδόσει κάποιο μήνυμα. Θα προσπαθήσει δηλαδή να κάνει κι αυτός/αυτή τη δική του/της φιλοσοφία αλλά χρησιμοποιώντας διαφορετικά μέσα και ερεθίζοντας διαφορετικά συναισθήματα. Δεν τον ενδιαφέρει και πολύ αν υπάρχει λογική σειρά σ' αυτά που γράφει, ούτε ποια είναι η απόσταση από τη λογική και το μήνυμα. Παρά μόνο πόση ομορφιά θα έχει η απόδοση της γραφής του. Δεν τον ενδιαφέρει δηλαδή τόσο το τι λέει, αλλά το πώς το λέει. Η λογοτεχνία δηλαδή, αποσκοπεί στην διέγερση περισσότερο της καρδιάς και λιγότερο του πνεύματος. Ενώ η φιλοσοφία κάνει συνήθως το αντίστροφο. Η φιλοσοφία ενδιαφέρεται για το τι λέμε παρά για το πώς το λέμε.

Έτσι στη λογοτεχνία θέλω να επισημάνω πως η ομορφιά βρίσκεται στο να μεταφέρεις αυτό το συναίσθημα που φουντώνει μέσα σου, όσο γίνεται κοντά στο χρόνο που το πρωτοαισθάνθηκες, από τα δικά σου συναισθήματα στα συναισθήματα κάποιου άλλου, ίσως αναγνώστη, με όσο το δυνατόν περισσότερη προσέγγιση στην ισχύ αυτών σου των συναισθημάτων. Η λογοτεχνία απαιτεί από τον συγγραφέα να είναι ευαίσθητος. Η φιλοσοφία απαιτεί από τον φιλόσοφο να είναι λογικός.

Κανένας πιστεύω δεν είναι σε θέση να δαμάσει τα συναισθήματά του τα οποία περιστρέφονται γύρω από τη λογοτεχνική δημιουργία. Τα συναισθήματα αυτά είναι έμφυτα, σε όλους τους ανθρώπους αλλά αντιληπτά μόνον σ' αυτούς που τα καλλιεργούν. Η μόνη εξαίρεση είναι η ικανότητα μερικών ατόμων να τα μεταφέρουν με τρόπο συναισθηματικό στο χαρτί για να ερεθίσουν άλλους. Αν αυτή η ικανότητα είναι έμφυτη (πράγμα που ισχυρίζομαι) ή μπορεί ν' αποκτηθεί με την κατάλληλη πρακτική, είναι άλλο θέμα.

Είναι όμως ανάρμοστο να προσπαθήσει ο επιστήμονας, ο φιλόσοφος, ο γλωσσολόγος και οποιοσδήποτε άλλος, να αξιολογήσει τη λογοτεχνία βάζοντας φραγμούς και περιορισμούς σ' αυτήν. Το αποτέλεσμα θα είναι να την υπονομεύσει. Άπαξ, δηλαδή, και προσπαθήσει κάποιος να την αξιολογήσει, δεν μπορεί παρά να την περιορίσει, οπότε θα χάσει αμέσως τη βάση της και συνεπώς θα αφαιρέσει από το σκοπό της. Κατ' αυτόν τον τρόπο ίσως τείνουμε να ξανακάνουμε την "Καβάφεια Γκάφα".

Μπορούμε ακόμη ν' αποκαλέσουμε τους ποιητές, λογοτέχνες ή πεζογράφους ή και ψεύτες. Μπορούμε επίσης ν' αποκαλέσουμε τα δημιουργήματά τους ως λογοτεχνήματα ή κακαρίσματα. Και ο ορισμός αυτός που θα δώσουμε δε θα είναι εσφαλμένος. Συνάμα, όμως, ο ορισμός αυτός θα δίνει μερική άποψη της χροιάς αυτών των ανθρώπων και των δημιουργημάτων τους. Διότι ο λογοτέχνης ναι μεν μπορεί να πει ψέματα, αλλά μέσα από το ψέμα του αναδύεται η αλήθεια. Ο φιλόσοφος δεν μπορεί τίποτα να βασίσει στο ψέμα, γιατί αμέσως καταρρέει το λογικό του επιχείρημα.



Ο λογοτέχνης είναι σε θέση ν' ανακαλύψει και ν' αποδώσει και την αλήθεια χρησιμοποιώντας κάποιο ψέμα ή κάποια φαντασία. Για το λόγο αυτό ο λογοτέχνης δεν μπορεί να προσδιοριστεί σαν κανόνας ή σαν ρόλος. Μπορεί να μείνει ακαθόριστος, ανυπολόγιστος και απροσδιόριστος. Οπότε και διατηρεί την ομορφιά και την αξία του που είναι σχετική με τις προσδοκίες, τις γνώσεις, την αντίληψη, τις εμπειρίες τις δικές του αλλά και του αναγνώστη.

Συμπερασματικά σαν κοινά χαρακτηριστικά και απώτερο σκοπό η φιλοσοφία και η λογοτεχνία έχουν την αναδίφηση της αλήθειας. Οι δρόμοι που παίρνουν ίσως να είναι διαφορετικοί, ο στόχος όμως κοινός. Και τέλος, η λογοτεχνία δεν μπορεί να υπάρχει δίχως κάποια δόση φιλοσοφίας, η φιλοσοφία στέκει εντελώς ανεξάρτητη από τη λογοτεχνία· η φιλοσοφία εναρμονίζεται περισσότερο με την επιστήμη, ενώ η λογοτεχνία με το ελεύθερο, ανυπότακτο και απροσδιόριστο πνεύμα.

4 comments:

Αστοριανή said...
This comment has been removed by a blog administrator.
Αστοριανή said...
This comment has been removed by a blog administrator.
iakovos said...

Ευχαριστώ Γιώτα, όπως τα λες είναι. Βλέπεις εγώ ούτε 5, ούτε 10, ούτε 20, ούτε 30, ούτε 40 σχόλια δεν έχω όπως εσύ. Γι' αυτό κι ακόμη περιμένω να φτάσω στα μισά σου... Κι αν ο φίλος Σπύρος περάσει από το μονοπάτι μου, κι αν ο δρόμος τον βγάλει στο κατώφλι της σκέψης της δικής μου ας είναι καλή η ώρα που τον έφερε...

Αστοριανή said...

Φίλε μου (μας)
είναι καινούριο (διαφορετικό) αυτό το Μπλογκ σου
κι ως που να το εντοπίσουν οι παλιότεροι φίλοι σου,
θα το έχω κι εγώ
στους ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ μου, να με τιμά.
Δεν γνωρίζω πολλα από... μπλογκς και γι αυτό, δεν ξέρω πΩς "χάθηκαν" ΔΥΟ από τα σχόλιά μου. Θέλω να πιστεύω ότι κάτι θα συνέβηκε, διότι κι Σπύρος
σου άφησε -όπως σου έγραψε στο δικό μου: ότι κι εκείνος σου άφησε σχόλιο και δεν "ανέβηκε"!
Απλώς, πρόσεξέ το, μήπως
κι άλλοι Φίλοι μπήκαν και δεν γράφτηκαν τα σχόλια τους.

Ένα σημαντικό όμως γεγονός
που δεν σε ρωτήσαμε είναι εκείνο των πυρκαγιών!!!!!!!!
Τί γίνεται, φίλε μας! Τί τραγικό!
Θυμίζει τις περισινές της Ελλάδας μας και μάλιστα στην Αχαϊα (τον τόπο μου)...
Θα επανέρχομαι, Φίλε μου,
και θα τα λέμε.
Υιώτα Στρατή,
από Νέα Υόρκη!